Toespraak door Jasper Roodenburg – Willem van Tijen Stichting – 9 september 2023
“Beste bewoners, We staan hier voor Flatgebouw Kralingen. Opgeleverd in 1938. Dit jaar dus 85 jaar oud. Als je het bordes bij de ingang oploopt en de flat binnengaat, kom je langs een bordje Rijksmonument. Het linker bordje is vijf jaar geleden aangebracht, als cadeau voor de 80ste verjaardag van de flat. Het rechter schildje zit er sinds 1997, het jaar dat de flat een Rijksmonument werd. Dat is dit jaar dus 26 jaar geleden, toen de flat op het punt stond zijn 60ste verjaardag te vieren.
Waarom een Rijksmonument. Wat betekent dat, en waarom is dat belangrijk?
Allereerst betekent het iets voor de eigenaar, of eigenaren in geval er meerdere zijn zoals bij een Vereniging van Eigenaren:
- Als eigenaar van een Rijksmonument heb je een instandhoudingsplicht. Dat betekent dat je als eigenaar de plicht hebt om te zorgen dat het monument zodanig onderhouden wordt dat de instandhouding van het gebouw en de monumentale bouwkundige elementen gewaarborgd is.
Eigenaren die nieuw in een Rijksmonument komen wonen krijgen zodra ze zijn ingeschreven automatisch een gids Monumentaal wonen thuis gestuurd. Daar staat precies in wat het betekent om eigenaar te zijn van een Rijksmonument, in termen van spelregels en voordelen.
Van die voordelen en leuke kanten zal ik er in deze inleiding een paar aanstippen.
Wat betekent wonen in een Rijksmonument?
Als je in een Rijksmonument woont, woon je:
- … in een gebouw van vijftig jaar of ouder dat moeten worden beschermd om het voor toekomstige generaties te bewaren.
- … in een gebouw dat van nationaal belang is, en waarvan bepaald is dat het behouden moet blijven omdat het belangrijk voor Nederland is: bijvoorbeeld om zijn schoonheid, cultuurhistorische waarde of wetenschappelijke betekenis.
Bewoners van Flatgebouw Kralingen, ook wel de Kralingse Plaslaanflat genoemd, wonen in een Rijksmonument dat als volgt gewaardeerd is:
- … een galerijflat met innoverende betonconstructie in de trant van het Nieuwe Bouwen, van algemeen belang wegens de typologische, architectuurhistorische en stedenbouwkundige waarde. De flat is ontworpen door architect Willem van Tijen, die leefde van 1894 en in 1972 op 80-jarige leeftijd overleed.
Bijzonderheden van Flatgebouw Kralingen
Op Willem van Tijen kom ik zo. Hij was niet zomaar de architect van deze flat, maar hij heeft hier sinds de oplevering van de flat in 1938 zo’n 20 jaar gewoond, samen met zijn vrouw en drie kinderen. Waarvan de oudste dochter, Willemien van Tijen (1930), hier vandaag aanwezig is!
Nieuwe Bouwen, betonconstructie, stedenbouwkundige waarden
Over het Nieuwe Bouwen, een stroming uit begin van de twintigste eeuw, valt heel veel te zeggen. Dat ga ik nu niet doen. Maar sleutelwoorden zijn onder andere:
- soberheid en functionaliteit
- gebruik van nieuwe materialen en ontbreken van allerlei opsmuk
- zakelijk denken: techniek is bedoeld om goed te kunnen bouwen, de indeling van de woningen (de plattegrond) moet zo doelmatig mogelijk zijn, de flat moet adequate voorzieningen hebben (daarover zo meer), en een wens voor optimale bezonning.
Het Nieuwe Bouwen is kortom de periode van lucht, licht en ruimte. Voordat ik iets zeg over de techniek van de flat, belangrijk om te benadrukken dat Willem van Tijen ook gezien wordt als de grondlegger van de sociale woningbouw. Dat sociale zie je ook nadrukkelijk terug in Flatgebouw Kralingen. Ook daarover zo meer.
Jaffabuurt en strokenbouw
Om te beginnen namelijk kort iets over de buurt waar de flat in staat, de Jaffabuurt. De huizen achter de flat zijn weliswaar niet van Willem van Tijen, maar van architect Ten Bosch. Maar Van Tijen is wel nauw betrokken geweest bij het ontwerp voor de stedenbouw van de omliggende wijk. In deze vijf straten is in 1936 in Rotterdam voor het eerst het principe van de strokenbouw toegepast. Het gaat om vijf evenwijdige stroken die noord-zuid zijn georiënteerd, waardoor de woningen een optimale bezonning hebben met gevels op het oosten en westen. De flat is het hoogbouw-accent bij deze portiekwoningen die slechts drie etages hoog zijn.
Hoogbouwprojecten
Flatgebouw Kralingen was niet het eerste hoogbouwproject van Willem van Tijen. In 1933 had Van Tijen (samen met anderen) de Parklaanflat van zeven etages neergezet. Feitelijk zijn het zes luxe woningen op elkaar die elk een hele etage beslaan. Van Tijen woonde destijds op de bovenste verdieping van de Parklaanflat. De flat staat er nog steeds, en ziet er werkelijk prachtig uit.
In 1934 bouwde Van Tijen (ook samen met anderen) de eerste galerijflat van Nederland, de Bergpolderflat in het noorden van Rotterdam. Een flat van 10 verdiepingen en 72 woningen, waarvan de constructie geheel uit staal is opgetrokken. Ook deze flat staat er nog, en is alweer enige tijd geleden geheel gerenoveerd. Er zijn zelfs informatiebordjes bij de flat te vinden en er is een mooie documentaire over de flat getiteld Verhalen van staal en steen – de Bergpolderflat.
In 1938 leverde Van Tijen flatgebouw Kralingen op (in samenwerking met architect Maaskant, die het tekenwerk voor z’n rekening nam). Ook een galerijflat, maar een sterk verbeterde versie van de Bergpolderflat. Anders dan die flat is deze flat geheel opgetrokken uit beton, en zijn er op die manier allerlei verbeteringen doorgevoerd om de flat minder gehorig te maken dan de Bergpolderflat.
Flatgebouw Kralingen – sociaal
Wat is leuk om vandaag op Open Monumentendag toe te lichten?
Allereerst het sociale aspect. Ik zei dat Van Tijen grondlegger was van de sociale woningbouw. Dat sociale zie je ook terug in de faciliteiten van de flat. In de flat was een inwonende conciërge aanwezig, die woonde samen met zijn vrouw in de woning bovenaan de trap na de ingang. Hij hield voortdurend toezicht op iedereen die de flat in- en uitging via de hoofdingang. De verhalen over deze conciërge, dhr. Vogel, luiden dat het een zeer warme persoonlijkheid was en die ook alle klussen en klusjes deed in de flat, inclusief het schoonhouden van de tien etages.
Nabij de ruimte waar de conciërge woonde waren ook twee logeerkamers ontworpen, die door de bewoners gehuurd konden worden voor de ontvangst van logés. Daarnaast waren er in de ruimte beneden tal van voorzieningen gemaakt. Er was een waslokaal met elektrische wasmachine en centrifuge, die tegen een kleine vergoeding konden worden gebruikt, en twee drooghokken met verwarmingsspiralen waar de was te drogen kon worden gehangen.
“Van Tijen was de grondlegger van de sociale woningbouw.”
Aan de andere kant van de berging waren respectievelijk een knutselkamer (die er nog steeds is) en een (brom)fietsenberging (nu helaas in gebruik als transformatorhuis). De bergingen zelf waren bedoeld voor het stallen van “kinderwagens en rijwielen”. En de ruimte buiten onder de galerij van de eerste etage was een tijdelijke berging “voor lunchtijd tussen bureau- en kantoortijden”.
Een ander handigheidje was de vuilstortkoker langs de galerijen met bij elke etage een afsluitbaar stortgat. Die is enkele jaren geleden, deels met monumentensubsidie, geheel gerenoveerd. Vroeger werden de zware vuilnisbakken regelmatig door dhr. Vogel aan de weg gezet. Tegenwoordig doet de gemeente dit met een vuilniswagen. Wie in de buurt van de container woont weet dat dat bij voorkeur op zondagochtend gebeurt, rond een uur of half zeven als iedereen slaapt en niemand er last van heeft 😉
En last but not least waren er destijds een eigen garage voor zeven auto’s (die er nog steeds is maar niet meer bij de flat hoort) en bij de ingang een kruidenierswinkel, waarvan de letters Burghart groot op de gevel stonden, destijds een begrip. De letters staan overigens nog steeds op het bellenbord omdat de zoon van de kruidenier, dhr. Frits Burghart, nog steeds in de flat woont. En ongetwijfeld zelf vele verhalen over die periode kan vertellen.
Flatgebouw Kralingen – de bouw
Tot slot enkele weetjes over de bouw van de flat.
- De flat heeft niet de ideale afmetingen die Van Tijen oorspronkelijk wenste. Hij had de flat ontworpen voor dertien etages, en zo staat hij ook in de oorspronkelijke folders, maar de maatschappij die de flat neerzette was bang dat zij de hoogste etages niet zou kunnen verhuren. Dus haalde ze er drie lagen vanaf en telde Flatgebouw Kralingen uiteindelijk slechts tien etages.
- Het betonskelet zit bouwtechnisch heel ingenieus in elkaar. Ik noemde al even de akoestische voordelen. Maar ook heeft Van Tijen iets slims gedaan met de draagkolommen van de flat. De afstanden tussen de kolommen zijn zo gekozen dat ze samenvallen met de binnenscheidingswanden tussen de woningen. Dat wil zeggen om de 6,50 meter, precies de breedte van een woning. Normaal worden de kolommen hoe lager je in het gebouw komt steeds dikker, wat het woonoppervlak zou aantasten. Hier is een systeem bedacht om de kolommen samen te laten vallen met de spouwmuren tussen de woningen, waardoor ze daar simpel gezegd steeds meer in wegvallen hoe lager je komt.
- Daarnaast heeft Van Tijen dit idee gebruikt om te kunnen variëren met de omvang van de woningen. Aan zowel de noord- als de zuidzijde is 3,25 meter toegevoegd. Hierdoor is aan de zuidkant plaats voor 2 extra kamers over de volle lengte, en aan de noordkant plaats voor 1 extra kamer, en de andere helft voor het trappenhuis en de lift.
- Het trappenhuis stond weer in het teken van licht ruimte. Dat was oorspronkelijk een geheel glazen constructie (glas over glas), wat je nog op oude foto’s kunt zien, maar ook in de Bergpolderflat die ik eerder noemde kun je zien hoe het er oorspronkelijk ook in de Plaslaanflat uitzag. Ook over de liften is iets te vertellen. Bij het bouwen is gelet op uiteraard de kosten, en besloten om het aantal stopplaatsen te laten samenvallen met de bordessen van de hoofdtrap. Hierdoor stoppen de liften om de etage, maar hoeven bewoners slechts één trappetje ter hoogte van een halve etage te stijgen of te dalen om bij hun galerij te komen.
- Verder is gekozen voor twee kleinere liften in plaats van één grotere zoals destijds in de Bergpolderflat. Ook hier waren er economische redenen. De liften waren uitsluitend bedoeld voor personenvervoer: een grote liftkooi is dan verspilling van draagkracht en dus kosten. Een verdere overweging bij de Bergpolderflat was dat in een kleine lift geen brancard of lijkkist past. Maar in 1938 had de ervaring geleerd dat er in de vijf voorgaande jaren geen brancards of lijkkisten door de lift van de Bergpolderflat vervoerd hadden hoeven worden. Waardoor besloten is dat er in de Plaslaanflat vanaf kon worden gezien.
Nog veel meer…
Er valt uiteraard nog veel meer te vertellen over de flat. Alleen al de vraag wie er in de eerste twee decennia na de bouw in de flat woonden is een heel interessante. Los van de geschiedenis van de familie Van Tijen zelf, woonden er in die jaren vele vooraanstaande Rotterdammers in de flat die destijds tot een sociale elite behoorden.
Ook over de architectuur en het werk en leven van Willem van Tijen zelf is nog veel meer te vertellen. Zo heb ik nog niets gezegd over het atelier dat Van Tijen in de oorlogsjaren had in de garage naast de flat, nadat zijn eigen kantoor tijdens het bombardement was verwoest. En ook over de oorlogsjaren in de flat valt veel te vertellen.
Maar hiermee zijn we hard bezig met de Willem Van Tijen Stichting, ondergebracht bij Kokon Architectuur & Stedenbouw, opvolger van het voormalig architectenbureau van Van Tijen, en nog steeds gehuisvest in het Rotterdamse Groothandelsgebouw (1953, Van Tijen & Maaskant).
Zoals sommigen weten zijn er door Open Rotterdam inmiddels al twee korte documentaires gemaakt met uitgebreid aandacht voor Willen van Tijen en zijn werk. In de ene staat zijn zoon Reinder van Tijen (broer van Willemien) centraal, getiteld Reinder van Tijen, zoon van pionier, architect en ingenieur Willem van Tijen. In de andere wordt het werk van Willem van Tijen besproken in de serie Idealen in steen, over het ontstaan van de hoge woningbouw in Rotterdam.
Tipje van de sluier
Tot slot, is een tentoonstelling die de Willem van Tijen Stichting momenteel in voorbereiding heeft en in 2024 zal organiseren. Datum en locatie zullen op een later moment worden onthuld. Aanleiding is dat Willem van Tijen komend jaar 130 jaar oud zou zijn geworden en tevens ter herdenking van zijn 50-jarig overlijden. Een uitgelezen moment om stil te staan bij zijn belangrijke oeuvre en gedachtegoed op het gebied van de (sociale) woningbouw.
De voorbereidingen hiervoor gaan in nauwe samenspraak met de familie Van Tijen en we zijn als stichting zeer vereerd dat we daarbij op zoveel enthousiasme en gastvrijheid aan hun kant mogen rekenen. En we zijn zeer dankbaar voor hun bereidheid tot het vertellen van vele dierbare verhalen uit eerste hand uit die tijd, en de toegang die ze ons geven tot hun persoonlijke archief.
Ook langs deze weg danken we hen daarvoor heel hartelijk, en brengen we graag met u en de aanwezige leden van de familie Van Tijen een toast uit op de Kralingse Plaslaanflat en op het werk en gedachtengoed van Willem van Tijen…!”
– Jasper Roodenburg, Willem van Tijen Stichting